Tại hội thảo “Quy hoạch đô thị và nông thôn trong điều kiện tổ chức chính quyền địa phương 02 cấp” do Viện Khoa học Công nghệ và Xây dựng ACUD (Viện AIST) vừa tổ chức, các chuyên gia đã chia sẻ nhiều góc nhìn, kinh nghiệm và đề xuất cải cách. Trong đó, tham luận của TS. KTS. Lương Tiến Dũng thu hút sự quan tâm khi tập trung phân tích thực trạng, thách thức và giải pháp cho quy hoạch xây dựng nông thôn, hướng tới mô hình phát triển bền vững và hiện đại.
Hội thảo diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn cải tổ sâu rộng hệ thống hành chính, chuyển đổi từ mô hình chính quyền địa phương 3 cấp sang 2 cấp. Sự sắp xếp lại đơn vị hành chính đã làm thay đổi quy mô, ranh giới và chức năng quản lý ở cấp xã và thôn. Với nông thôn, điều này đồng nghĩa việc nhiều xã hợp nhất thành một đơn vị lớn hơn, đa dạng về điều kiện tự nhiên, kinh tế – xã hội và phong tục tập quán.
Theo TS. Lương Tiến Dũng, đây vừa là cơ hội vừa là thách thức. Cơ hội ở chỗ quy mô quản lý lớn hơn giúp huy động nguồn lực tập trung, quy hoạch đồng bộ hơn. Tuy nhiên, thách thức là sự đa dạng trong một đơn vị hành chính đòi hỏi quy hoạch phải tinh tế, linh hoạt, phù hợp với nội tại của từng địa phương.
Thực trạng và yêu cầu mới trong quy hoạch xây dựng nông thôn
TS. Lương Tiến Dũng phát biểu trong hội thảo
Mô hình chính quyền địa phương 2 cấp – sau khi sáp nhập các đơn vị hành chính – đã làm thay đổi quy mô, phạm vi và cách thức quản lý của cấp xã, thôn. Nếu trước đây mỗi xã quản lý một địa bàn dân cư nhỏ, có tính chất và nhu cầu phát triển tương đối đồng nhất, thì nay nhiều xã hợp nhất thành đơn vị lớn hơn, đa dạng về điều kiện tự nhiên, kinh tế – xã hội, thậm chí khác biệt về phong tục và tập quán. Điều này đặt ra yêu cầu điều chỉnh quy hoạch để đảm bảo tính phù hợp, khả thi và đồng bộ.
Thực tế cho thấy, tỷ lệ xã có quy hoạch xây dựng đạt chuẩn nông thôn mới (NTM) vẫn chưa cao và phân bố không đồng đều giữa các vùng. Nhiều đồ án quy hoạch nông thôn còn dừng ở mức khung, thiếu các giải pháp cụ thể về hạ tầng, sản xuất và dịch vụ. Một số nơi, quy hoạch mới chỉ chú trọng hình thức đạt tiêu chí NTM mà chưa tính toán lâu dài đến sinh kế, biến đổi khí hậu hay khả năng kết nối với đô thị và vùng.
Ngoài ra, sự liên kết giữa quy hoạch xây dựng nông thôn với quy hoạch cấp vùng và tỉnh vẫn còn yếu. Không ít đồ án bị chồng chéo hoặc mâu thuẫn với định hướng phát triển chung, gây khó khăn khi triển khai dự án. Công nghệ GIS và dữ liệu số – vốn là công cụ đắc lực để lập và quản lý quy hoạch – chưa được ứng dụng rộng rãi. Điều này khiến thông tin không được cập nhật kịp thời, việc giám sát thiếu tính trực quan và minh bạch.
Một vấn đề khác là cơ chế phối hợp giữa các cấp quản lý còn thiếu hiệu quả. Trong khi chính quyền cấp xã chịu trách nhiệm trực tiếp với cộng đồng, thì cấp trên lại nắm quyền phê duyệt và điều chỉnh quy hoạch. Nếu thiếu sự trao đổi thường xuyên, quy hoạch dễ trở thành “tài liệu để ngăn tủ” thay vì công cụ định hướng phát triển thực tế.
Một số phương án về quy hoạch nông thôn được TS. Lương Tiến Dũng trình bày trong tham luận
TS. KTS. Lương Tiến Dũng cho rằng, để quy hoạch nông thôn thích ứng với mô hình chính quyền 2 cấp, trước hết cần xây dựng hệ thống quy hoạch theo hướng tích hợp và liên thông. Từ quy hoạch tổng thể quốc gia, quy hoạch vùng, quy hoạch tỉnh đến quy hoạch xã, thôn phải được kết nối logic, đảm bảo mỗi cấp vừa tuân thủ định hướng chung, vừa phát huy được lợi thế đặc thù.
Sau khi sáp nhập đơn vị hành chính, việc cập nhật và điều chỉnh quy hoạch phải được tiến hành sớm, tránh tình trạng quy hoạch cũ không còn phù hợp nhưng vẫn áp dụng. Điều chỉnh này cần dựa trên điều tra, khảo sát thực tế, lồng ghép yếu tố biến đổi khí hậu, chuyển đổi cơ cấu kinh tế nông thôn và xu hướng phát triển nông thôn mới nâng cao.
Bên cạnh việc điều chỉnh quy hoạch thì cập nhật thời đại cũng là một yếu tố then chốt như “trụ cột” để quản lý quy hoạch. Hiện tại, nhiều ứng dụng đang được các nhà quản lý sử dụng trong công tác quản lý đô thị. Ví dụ như ứng dụng GIS, bản đồ số và cơ sở dữ liệu không gian không chỉ giúp quản lý thông tin đồng bộ mà còn tạo điều kiện để người dân, doanh nghiệp và chính quyền cùng tiếp cận, giám sát.
Với những ứng dụng này, một xã có thể công khai bản đồ quy hoạch trực tuyến, cho phép người dân tra cứu vị trí đất, khu vực sản xuất hay công trình công cộng, từ đó giảm tranh chấp và tăng tính minh bạch.
Nguồn nhân lực cũng là yếu tố then chốt. Đội ngũ cán bộ làm công tác quy hoạch ở cơ sở không chỉ cần hiểu pháp luật, tiêu chuẩn kỹ thuật mà còn phải thành thạo công nghệ, có khả năng phân tích dữ liệu và dự báo xu hướng. Điều này đòi hỏi một chương trình đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên, có sự phối hợp giữa các bộ, ngành và địa phương.
Bên cạnh đó, hoàn thiện khung pháp lý là nhiệm vụ cấp thiết. Các văn bản hướng dẫn thi hành Luật Quy hoạch đô thị và nông thôn cần rõ ràng, nhất quán, tránh chồng chéo. Quy định về trách nhiệm, quyền hạn của từng cấp phải minh bạch, đặc biệt là trong việc phê duyệt và điều chỉnh quy hoạch.
Cuối cùng, TS. Lương Tiến Dũng nhấn mạnh tầm quan trọng của sự tham gia cộng đồng. Người dân không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn là chủ thể tham gia từ khâu lập đến giám sát quy hoạch. Khi cộng đồng, doanh nghiệp và tổ chức xã hội cùng đồng hành, quy hoạch sẽ vừa có tính khả thi cao, vừa huy động được nhiều nguồn lực hơn để triển khai.
